Nghệ thuật trừu tượng và kiến trúc dưới góc nhìn đương đại

Kiến trúc không chỉ là khoa học về không gian hay nghệ thuật về hình khối, mà còn là một biểu hiện sâu sắc của văn hóa và thẩm mỹ của một dân tộc. Trong bối cảnh Việt Nam đang vươn mình mạnh mẽ, với những đô thị hiện đại không ngừng mở rộng, mối quan hệ tương tác giữa Nghệ thuật Trừu tượng và Kiến trúc Hiện đại đang ngày càng trở nên đa dạng, liên ngành và đa văn hóa. Hai lĩnh vực này tưởng chừng có những ngôn ngữ riêng biệt nhưng lại có khả năng cộng hưởng cao để kiến tạo nên những không gian không chỉ mang tính công năng mà còn chứa đựng chiều sâu nghệ thuật. Và quan trọng hơn cả, mối quan hệ giữa nghệ thuật và kiến trúc này đang định hình, thậm chí là thách thức gu thẩm mỹ của xã hội Việt Nam đương đại. Khảo sát và tìm hiểu mối quan hệ hữu cơ này sẽ giúp chúng ta, những người kiến tạo không gian, có thêm những công cụ tư duy sắc bén để dựng xây nên những công trình nghệ thuật và kiến trúc không chỉ có giá trị vật chất mà còn mang ý nghĩa tinh thần bền vững.

I. Nghệ thuật Trừu tượng: Một Ngôn ngữ Biểu cảm

Ngay từ cuối thập niên 1910 của thế kỷ trước, nghệ thuật trừu tượng đã làm nên một cuộc cách mạng thị giác, là sự giải phóng hình ảnh khỏi nghĩa vụ mô phỏng thực tại. Nó không phải là sự “thiếu vắng” hình tượng, mà là sự chắt lọc tinh hoa của ngôn ngữ thị giác thuần túy: Đường nét, hình khối, màu sắc, kết cấu và bố cục. Mục đích tối thượng của nó là khơi gợi cảm xúc, ý niệm, hoặc truyền tải những thông điệp triết lý mà không cần đến sự cụ thể hóa của hình ảnh. Từ những mảng màu cuộn trào của Trường phái Biểu hiện Trừu tượng (Abstraction Expressionism), đến sự cân bằng tuyệt đối của Hình học Trừu tượng (Geometric Abstraction) hay sự tinh tế của Trừu tượng Trữ tình… Mỗi trường phái đều mang một tầm vóc tư duy riêng.

Tại Việt Nam, hành trình của nghệ thuật trừu tượng có phần chậm hơn so với phương Tây. Chịu ảnh hưởng sâu sắc từ bối cảnh lịch sử và văn hóa đặc thù, trong một thời gian dài, nghệ thuật Việt Nam ưu tiên tính hiện thực và chức năng xã hội. Tuy nhiên, nếu xem xét kỹ lưỡng, chúng ta vẫn nhận thấy những mầm mống của tư duy khái quát hóa, tối giản hóa hình tượng trong các tác phẩm sơn mài kinh điển của Nguyễn Gia Trí, hay trong những đường nét mạnh mẽ, biểu cảm của Bùi Xuân Phái, Điềm Phùng Thị… dù chúng vẫn thuộc về phạm trù biểu hình. Sau thời kỳ Đổi mới, khi tư duy cởi mở hơn và giao lưu văn hóa quốc tế được đẩy mạnh, nghệ thuật trừu tượng thực sự có không gian tự do để phát triển. Nhiều nghệ sĩ Việt Nam đã dũng cảm khai phá, tìm tòi những cách biểu đạt riêng, như Nguyễn Trung với những mảng màu lớn đầy năng lượng, Thành Chương, Trần Van Thảo và Nguyễn Thị Hiền… với những bố cục lập thể, phi biểu hình hay bán trừu tượng giàu sắc thái tình cảm, thể hiện triết lý không gian tràn đầy tâm hồn Việt. Thế hệ nghệ sĩ đương đại, với sự tiếp cận thông tin đa chiều, đang tiếp tục làm phong phú ngôn ngữ trừu tượng Việt Nam, đưa nó hội nhập và tỏa sáng. Việc hiểu rõ chặng đường này giúp chúng ta nhận ra sự kiên cường và khả năng chuyển mình của mỹ thuật Việt.

Kiến trúc Hiện đại: Từ chức năng đến biểu cảm

Ra đời từ đầu thế kỷ 20, kiến trúc hiện đại đã bứt phá khỏi sự trang trí rườm rà, cổ điển, hướng tới sự tối giản, công năng và tính trung thực của vật liệu. Các nguyên tắc cơ bản như mặt bằng tự do, mặt đứng tự do, cửa sổ băng ngang, và việc ưu tiên vật liệu công nghiệp như bê tông cốt thép, thép, kính đã mở ra một kỷ nguyên mới cho không gian sống và làm việc.

Tại Việt Nam, kiến trúc hiện đại bắt đầu định hình từ thời Pháp thuộc, với những công trình mang dấu ấn Art Deco hay phong cách Đông Dương, những thử nghiệm ban đầu về đường nét và khối hình học. Sau đó, trong những giai đoạn xây dựng và phát triển đất nước, kiến trúc hiện đại được áp dụng rộng rãi với ưu tiên về công năng và hiệu quả kinh tế. Các công trình của đã cho thấy khả năng kiến tạo những hình khối hiện đại nhưng vẫn phảng phất tinh thần Á Đông. Trong kỷ nguyên hội nhập từ sau Đổi mới, kiến trúc hiện đại Việt Nam thực sự phát triển đa dạng và có bản sắc. Thế hệ KTS đương đại đã đưa kiến trúc xanh vào dòng chảy hiện đại, đồng thời khai thác vật liệu bản địa như tre, gạch một cách trừu tượng, tạo ra những cấu trúc không gian đầy chất điêu khắc nhưng vẫn chứa đựng sự kết nối sâu sắc với văn hóa và cộng đồng. Kiến trúc hiện đại ở Việt Nam không chỉ là sự sao chép, mà là sự chắt lọc, biến đổi để phù hợp với bối cảnh và tâm hồn người Việt trong sự giao hòa và tiếp biến văn hóa, hội nhập quốc tế.

II. Giao thoa Thẩm mỹ: Khi Kiến trúc và Nghệ thuật cộng hưởng

1. Kiến trúc Hiện đại: Tấm “toan” và Khung cảnh cho Nghệ thuật Trừu tượng

Hãy thử hình dung: Một công trình kiến trúc hiện đại với sự tối giản về đường nét, không gian mở và bề mặt vật liệu tinh tế, chẳng khác nào một “khung toan” hay một “sân khấu” lý tưởng để nghệ thuật trừu tượng tỏa sáng. Khi không gian được giải phóng khỏi những chi tiết rườm rà, sự tập trung sẽ dồn vào bản thân tác phẩm nghệ thuật.

Một bức tranh trừu tượng khổ lớn, với những mảng màu đối lập hay đường nét ngẫu hứng, khi được đặt trên một bức tường bê tông trần hoặc tường trắng trong sảnh khách sạn sang trọng, một không gian văn phòng sáng tạo hay một căn hộ cao cấp, sẽ ngay lập tức trở thành tiêu điểm thị giác. Nó không chỉ là vật trang trí, nó biến đổi cảm xúc của không gian, tạo ra chiều sâu và điểm nhấn đầy ấn tượng. Sự tương phản giữa sự tĩnh tại, có trật tự của kiến trúc và sự ngẫu hứng, năng động của nghệ thuật trừu tượng tạo nên một sức hút mạnh mẽ, mời gọi người xem dừng lại và chiêm nghiệm. Nhiều phòng trưng bày nghệ thuật đương đại ở Việt Nam đều đã khéo léo sử dụng kiến trúc tối giản để tôn vinh và làm nổi bật các tác phẩm trừu tượng và sắp đặt. Chính không gian kiến trúc là bối cảnh, là phông nền giúp tác phẩm thăng hoa.

2. Nghệ thuật Trừu tượng: Nguồn cảm hứng và linh hồn của Kiến trúc Hiện đại

Ở chiều ngược lại, tư duy và nguyên lý của nghệ thuật trừu tượng đã thẩm thấu và định hình cách tư duy về không gian và hình khối của các nhà kiến trúc. Một công trình kiến trúc hiện đại không chỉ là một cấu trúc chức năng, nó có thể là một tác phẩm điêu khắc khổng lồ, một bố cục trừu tượng ba chiều trong không gian đô thị.

Các nguyên tắc về hình khối, đường nét, màu sắc, tỷ lệ và sự cân bằng trong nghệ thuật trừu tượng đã trở thành nguồn cảm hứng bất tận. Khi thiết kế mặt đứng của một tòa nhà, chúng ta không chỉ xếp đặt các ô cửa sổ hay mảng tường theo công năng, chúng ta đang tạo ra một bố cục trừu tượng với nhịp điệu, sự cân bằng và điểm nhấn. Sự sắp xếp phi đối xứng của các cửa sổ, việc sử dụng vật liệu khác biệt để tạo mảng khối, hay các chi tiết lưới lam chắn nắng đều có thể tạo ra hiệu ứng thị giác trừu tượng, biến mặt đứng thành một bức tranh động thay đổi theo ánh sáng trong ngày. Nhiều thiết kế nhà ở của các studio kiến trúc trẻ ở Việt Nam đã cho thấy sự táo bạo trong việc xử lý các khối hình học, cắt xẻ không gian để tạo ra những hiệu ứng thị giác độc đáo, gợi cảm giác về một tác phẩm điêu khắc trừu tượng.

Hơn nữa, nghệ thuật trừu tượng còn giúp chúng ta phá vỡ sự đơn điệu và khuôn mẫu đôi khi cố hữu trong kiến trúc hiện đại. Khi kiến trúc quá chú trọng vào tính công năng và hiệu quả, nó có thể trở nên khô cứng, thiếu đi cảm xúc. Một yếu tố trừu tượng, dù là một mảng màu tương phản bất ngờ trên tường, một đường cong độc đáo của mái vòm, hay một cấu trúc điêu khắc trong sảnh… có thể ngay lập tức truyền tải cá tính, sự phá cách và chiều sâu nghệ thuật cho công trình. Những cây tre đơn giản có thể trở thành những cấu trúc không gian có tính trừu tượng và điêu khắc cao; hay cách các KTS sử dụng đất tường trình, gạch thông gió để tạo ra những bức tường có họa tiết và hiệu ứng ánh sáng thay đổi liên tục – Đó chính là sự ứng dụng tinh thần trừu tượng vào kiến trúc. Những vật liệu mới hiện đại với cấu trúc bề mặt đa dạng, nhiều màu sắc cũng là chất liệu tuyệt vời để các KTS Việt Nam ngày hôm nay thể hiện các ý tưởng kiến trúc trừu tượng bay bổng nhất.

Tóm lại, Nghệ thuật Trừu tượng và Kiến trúc Hiện đại là hai dòng chảy bổ trợ lẫn nhau. Một bên cung cấp không gian để bộc lộ, một bên mang lại cảm hứng và chiều sâu, cùng nhau định hình nên những công trình không chỉ có giá trị sử dụng mà còn có giá trị nghệ thuật sâu sắc.

III. Thẩm mỹ Việt đương đại: Cảm thụ – Sáng tạo và Bản sắc

1. Sự chuyển dịch trong cảm thụ thẩm mỹ

Đối với một nền văn hóa giàu truyền thống, vốn quen với sự biểu trưng, cụ thể, và chi tiết trong nghệ thuật, việc tiếp nhận nghệ thuật trừu tượng có thể không phải là điều dễ dàng. Tuy nhiên, sự phát triển kinh tế, quá trình hội nhập quốc tế và đặc biệt là sự tiếp xúc liên tục với các trào lưu nghệ thuật thế giới đã dần tạo nên một sự chuyển dịch đáng kể trong gu thẩm mỹ của người Việt.

Thế hệ KTS trẻ, sinh ra và lớn lên trong môi trường đô thị hóa nhanh chóng, tiếp xúc với thông tin đa chiều, đã có một sự cởi mở và nhạy bén đặc biệt với ngôn ngữ thẩm mỹ hiện đại và trừu tượng. Họ đánh giá cao sự tinh tế, sang trọng, và tính quốc tế mà sự kết hợp này mang lại, coi đó là một phần không thể thiếu của lối sống hiện đại. Đây không chỉ là một xu hướng, mà là sự phản ánh một tư duy thẩm mỹ mới, năng động và hội nhập.

Thế hệ KTS lão thành, những người đã trải qua nhiều thăng trầm của kiến trúc Việt Nam, đã chứng kiến và cảm nhận được sự chuyển dịch này, dù vẫn nặng lòng với những giá trị truyền thống, nhưng đều thấy rõ tiềm năng của sự tối giản và trừu tượng trong việc tạo ra những không gian thanh thoát, phù hợp với nhịp sống đương đại. Không những ủng hộ tinh thần mạnh dạn tiếp nhận các trường phái kiến trúc mới, nhiều KTS bậc thầy còn có những công trình tiên phong đậm chất trừu tượng, xứng đáng là mẫu mực để các học trò “ngả mũ”. Các không gian công cộng, các công trình kiến trúc mới mọc lên đã góp phần “phổ cập” thẩm mỹ hiện đại, giúp công chúng dần quen thuộc và tìm thấy vẻ đẹp trong sự cô đọng.

2. Nét độc đáo trong cảm thụ Việt

Khi Nghệ thuật Trừu tượng hòa quyện với Kiến trúc Hiện đại trên đất Việt, nó tạo ra những giá trị thẩm mỹ rất riêng, phù hợp với tâm hồn và triết lý của người Việt:

• Hiện đại nhưng thâm trầm và thiền định: Sự tối giản của kiến trúc hiện đại khi kết hợp với chiều sâu gợi cảm của nghệ thuật trừu tượng có thể tạo ra những không gian mang tính thiền định, tĩnh lặng. Đối với người Việt, điều này gợi lên sự bình yên, cân bằng – Những giá trị cốt lõi trong triết lý phương Đông, từ đạo Phật đến Nho giáo. Một mảng tường với hiệu ứng ánh sáng bóng đổ phức tạp, hay một tác phẩm điêu khắc trừu tượng với đường nét uyển chuyển có thể gợi nhắc đến cảnh vật thiên nhiên, sự vô thường của vạn vật, hay sự chiêm nghiệm về cuộc sống.
• Sự sáng tạo trên nền bản sắc: Yếu tố trừu tượng có thể là một công cụ mạnh mẽ để các KTS mang bản sắc Việt vào kiến trúc hiện đại một cách tinh tế, không khiên cưỡng. Thay vì sao chép các họa tiết truyền thống một cách trực diện, các KTS có thể trừu tượng hóa hình ảnh hoa văn trống đồng, motif tre trúc, hay các hình khối từ đình chùa, miếu mạo thành những đường nét, mảng khối trên mặt đứng công trình hoặc trong các tác phẩm nghệ thuật nội thất. Các dự án sử dụng gạch nung, tre, hay đá tự nhiên theo một cách thức mới, tạo ra những cấu trúc và họa tiết mang tính trừu tượng nhưng vẫn đậm chất Việt là minh chứng sống động cho điều này.
• Khơi gợi cảm xúc và tư duy: Nghệ thuật Trừu tượng không áp đặt ý nghĩa mà mời gọi người xem tự cảm nhận, tự diễn giải. Trong không gian kiến trúc, một tác phẩm trừu tượng có thể là điểm dừng chân cho ánh mắt và tâm trí, khuyến khích sự chiêm nghiệm, tò mò và khám phá cá nhân. Điều này rất phù hợp với tính cách nội tâm, thích suy tư của người Việt.
• Định hình phong cách kiến trúc Việt đương đại: Sự kết hợp này mang đến một “hơi thở mới” cho các không gian kiến trúc, giúp chúng thoát khỏi sự đơn điệu và trở nên độc đáo hơn. Nó đang góp phần định hình một phong cách thẩm mỹ riêng cho kiến trúc Việt Nam – Hiện đại, hội nhập nhưng vẫn mang dấu ấn văn hóa sâu sắc.

IV. Tạm kết

Ảnh hưởng tương hỗ của Nghệ thuật Trừu tượng và Kiến trúc Hiện đại Việt không chỉ là một lý thuyết mỹ thuật, mà là một thực tế đang diễn ra sôi động trong lịch sử hình thành và phát triển của nền kiến trúc Việt Nam hiện đại. Thấu hiểu và ứng dụng mối quan hệ tương hỗ này sẽ là chìa khóa để chúng ta nâng tầm giá trị của từng công trình, biến chúng thành những tác phẩm nghệ thuật sống động. Để tiếp tục phát triển mối quan hệ này một cách bền vững và có chiều sâu, giới mỹ thuật, giới kiến trúc và cộng đồng xã hội cần quan tâm một cách chủ động và tích cực hơn nữa tới các chủ điểm sau:

• Nâng cao giáo dục thẩm mỹ trong đào tạo kiến trúc: Các cơ sở đào tạo cần tăng cường hơn nữa các môn học về Lịch sử Mỹ thuật, Lý luận Mỹ thuật, đặc biệt là Nghệ thuật Hiện đại và Trừu tượng. Không chỉ là lý thuyết suông, mà cần có các dự án thực hành, các workshop liên ngành giữa kiến trúc và mỹ thuật, giúp sinh viên sớm hình thành tư duy liên kết;
• Thúc đẩy hợp tác liên ngành: Khuyến khích sự hợp tác chặt chẽ hơn nữa giữa KTS và nghệ sĩ ngay từ giai đoạn ý tưởng của dự án. Khi nghệ sĩ và KTS cùng ngồi lại, trao đổi và sáng tạo, chúng ta sẽ có những công trình không chỉ có công năng hoàn hảo mà còn có chiều sâu nghệ thuật và triết lý;
• Khuyến khích nghiên cứu và thử nghiệm: Các “Xưởng thiết kế kiến trúc” nên chủ động thực hiện các nghiên cứu chuyên sâu về các công trình kiến trúc Việt Nam đã thành công trong việc tích hợp yếu tố trừu tượng. Nên chú trọng thử nghiệm với các vật liệu mới, các kỹ thuật thi công mới để tạo ra những biểu đạt trừu tượng độc đáo, mang đậm dấu ấn sáng tạo cá nhân và bản sắc Việt;
• Tăng cường giao lưu và trao đổi kinh nghiệm: Các hội thảo chuyên đề, các buổi tọa đàm với sự tham gia của các KTS lão thành, các chuyên gia mỹ thuật và thế hệ KTS trẻ trong nước và quốc tế sẽ là diễn đàn quý báu để chia sẻ kinh nghiệm, thảo luận về những thách thức và tìm ra những hướng đi mới;
• Giữ gìn và phát huy bản sắc Việt: Trong quá trình hội nhập, giới KTS và nghệ sĩ Việt Nam nên ý thức về việc chắt lọc và biến đổi các ngôn ngữ thẩm mỹ quốc tế sao cho phù hợp với tâm hồn và văn hóa Việt Nam. Nghệ thuật trừu tượng có thể là cầu nối tuyệt vời để chúng ta thể hiện bản sắc một cách tinh tế, không khiên cưỡng, thông qua các motif, chất liệu, và ý niệm triết học ẩn chứa.

Kiến trúc không chỉ là xây dựng những tòa nhà, mà là xây dựng những di sản văn hóa cho thế hệ mai sau. Với sự nỗ lực chung của các nghệ sĩ, KTS, các nhà hoạch định chính sách, các nhà quản lý và chính quyền các cấp, chúng ta hoàn toàn có đủ khả năng kiến tạo nên những công trình mới không chỉ là biểu tượng của sự phát triển mà còn là minh chứng cho một nền thẩm mỹ Việt Nam độc đáo, đầy bản sắc nhưng không kém phần hiện đại.

Vũ Thị Thu Hiền
Khoa Kiến trúc và Quy hoạch, Trường ĐH Xây dựng Hà Nội
(Bài đăng trên Tạp chí Kiến trúc số 07-2025)

---

Tài liệu tham khảo

• Curtis W.J.R. (1996). Modern Architecture since 1900, Phaidon Press
• Jencks, C. (1977). The Language of Post-Modern Architecture. Rizzoli
• Moszynska A. (2024). Nghệ thuật Trừu tượng, Artbook & NXB Thế Giới
• Đỗ Lai Thúy – Phạm Minh Quân (Chủ biên) (2024): “Nhân học Văn hóa ở Việt Nam – Diễn trình và Nghiên cứu” – Viện Nhân học Văn hóa & NXB Khoa học Xã hội.