Họa sỹ Bùi Xuân Phái (1920-1988) là một trong tứ kiệt của mỹ thuật Đông Dương thế hệ cuối cùng (1940-1945) – bước vào kháng chiến và hậu chiến. Thế hệ này chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa, nhưng lại phản ứng bằng chủ nghĩa cá nhân sâu sắc. Họ là thế hệ hiện đại hóa bản sắc Việt, trong bối cảnh xã hội bị kìm hãm sáng tạo, thế hệ nghệ sĩ cô độc – phản tư – khai phóng trong ràng buộc ý thức hệ. Họ không minh họa lý tưởng xã hội chủ nghĩa, mà tìm tự do nghệ thuật, bản thể con người.
Trong điều kiện khó khăn thời bao cấp, thiếu vật liệu, thiếu thiết bị vẽ, họa sĩ vẫn sáng tác, không phụ thuộc giàu nghèo, danh tiếng. Nhiều tranh, ký hoạ được vẽ lên những tấm vật liệu “tạm”: phong bì, voan nhỏ, báo cũ, vỏ bao thuốc… Sự thiếu thốn vật chất ấy như lại càng làm sâu sắc thêm những giá trị của đam mê, bản lĩnh và cá tính của người nghệ sỹ, như để chứng minh một điều: con người ấy sinh ra là để vẽ về Hà Nội.
Phố Ô quan chưởng
Người ta vẫn cho rằng, những sáng tác của ông đủ để dựng nên một Hà Nội trong tranh – Hà Nội 36 phố phường. Và như đồng cảm với tình yêu Hà Nội của người nghệ sỹ ấy, yêu một Hà Nội trong tranh, người ta nói, con phố thứ 37 của Hà Nội là “Phố Phái”.
“Phố Phái” trong tranh Bùi Xuân Phái không ồn ào, sầm uất, mà lặng lẽ, bình dị và thân thiết. Đó là những mái ngói thâm nâu, cổ kính, những mảng tường vôi cũ kỹ, phủ lớp bụi thời gian, một vài gánh hàng rong, một vài quán cóc đìu hiu… Ông vẽ phố cổ như đang kể câu chuyện về cuộc đời mình : mộc mạc, giản dị và trầm tĩnh.
Houses 1968
Phố trong tranh Bùi Xuân Phái không chỉ là thực mà còn là hư, là hoài niệm xưa cũ, mỗi ngôi nhà, góc phố như mang trong nó một nỗi nhớ riêng. Phố không đông người nhưng đầy dấu vết của con người. Cái tĩnh trong tranh ông không phải sự vắng lặng mà là độ lắng của nội tâm, quay trở về bản thể : phố và người như hòa làm một. Có lẽ đó là điều mà nhà phê bình mỹ thuật Thái Bá Vân gọi là “phố tiềm thức”.
Hà Nội kháng chiến 1966
Ông từng bị cấm vẽ, gạt ra ngoài chính thống, sống nghèo và lặng lẽ. Viết về cuộc đời ông Phái, ông Vân nói : “Cuộc rong chơi can đảm, lầm lì của người đó bằng cây bút vẽ và bằng bảng màu của mình là đẹp và có ý nghĩa cho Hà Nội. Cho chúng ta mãi mãi, Làm chứng cứ lịch sử cho một nền hội hoạ đi nữa, sao bằng làm chứng cứ nhân văn cho một ý thức nghệ thuật.”
Phố Chợ Gạo
Cuộc đời ông là một cuộc phiêu lưu khám phá “cái Đẹp” trong những điều bình dị của cuộc sống. Giản dị nhưng không dễ dãi, không thỏa hiệp – dám sống thật giữa giông bão số phận, giữ trọn bản sắc nghệ thuật, tình yêu quê hương : trong sáng, tĩnh lặng mà ấm áp tinh thần dân tộc.
Phố Hàng Thiếc
Có lẽ, tên tuổi của một “Phố Phái”, một con người trầm tĩnh, giản dị như vậy, không nên được gắn với những “phố phường tạp dịch”, những khoản tiền đầy uy quyền để chứng minh giá trị, hay những hình khối lạ mắt tạo ra từ thuật toán, gắn mác công trình văn hóa, ồn ào, phô trương, … rồi nói, đó là : Bùi Xuân Phái – Vì tình yêu Hà Nội.
Phố Phất Lộc
“Phố Phái” không phải là một địa danh “vật chất”, mà là một “Ý Thức” Văn Hóa – nơi “cái Đẹp” dám lên tiếng để tự bảo vệ chính nó, trước một thực tế đắng ngắt, dám đau, dám đối diện, trong hành trình tìm về bản thể, tự do và khai phóng.
Lê Thu Hoàng