Bài nghiên cứu phân tích, nhận diện những đặc điểm và giá trị của kiến trúc Nhà thờ Sở Kiện – Vương cung thánh đường Sở Kiện ở Hà Nam. Công trình được Giám mục Tông tòa Tây Đàng Ngoài Puginier Phước khởi công xây dựng và hoàn thành vào cuối thế kỷ 19. Điểm đặc biệt, Vương cung thánh đường Sở Kiện có kiến trúc giao thoa giữa văn hóa Đông – Tây một cách hài hòa, khéo léo. Nhà thờ Sở Kiện thể hiện sự khác biệt của một công trình văn hóa tâm linh có ý nghĩa và những bài học kinh nghiệm cho phát triển các công trình kiến trúc có sự giao thoa văn hoá, khai thác các mô típ truyền thống, về sự kết hợp hài hoà giữa kiến trúc phương Tây với các yếu tố bản địa, truyền thống và dân tộc để mang lại giá trị tham khảo và ứng dụng trong thực tiễn phát triển kiến trúc ngày nay, đồng thời để làm tài liệu góp phần định hướng bảo tồn thích ứng
Từ khoá: Đặc điểm, giá trị, nhà thờ, Sở Kiện, kiến trúc
1. Giới thiệu
Nhà thờ Sở Kiện ở Hà Nam được khởi công xây dựng năm 1877 và hoàn thành vào năm 1882. Trong thời gian gần 50 năm, Nhà thờ Sở Kiện đóng vai trò như một Nhà thờ Chính tòa giáo phận Tây Đàng Ngoài. Tuy nhiên, đến năm 1936, khi tòa Giám mục và Chủng viện chuyển về Hà Nội và Nhà thờ Lớn được chọn làm nơi đặt ngai đại diện Tông tòa thì Nhà thờ Sở Kiện trở thành nhà thờ Giáo xứ. Sau năm 1954, những cơ sở bề thế nơi đây đã được Nhà nước trưng dụng làm trường phổ thông, đến năm 2002 mới được trao lại cho Tổng Giáo phận Hà Nội. Với quy mô hàng chục hécta, ngoại trừ nhà nguyện, nhà ăn, nơi ở của các thầy kẻ giảng chỉ còn lại phần móng, ngôi trường Lý Đoán bị hư hại và ngôi trường Thần Học bị xuống cấp, tất cả hầu như còn nguyên vẹn.
Nhà thờ Sở Kiện là công trình chính với kích thước dài 67m20, rộng 31m20, cao 23m20; mang tước hiệu Đức Mẹ Vô Nhiễm Nguyên Tội. Ngày 17/2/2008, Nhà thờ Sở Kiện đã được nâng lên thành Đền thờ các Thánh tử đạo thuộc tổng giáo phận Hà Nội. Và ở dây sẽ làm thành Trung tâm hành hương Sở Kiện.
Dù là không gian bên trong hay kiến trúc bên ngoài, Nhà thờ Sở Kiện đều được xây dựng vô cùng công phu, tinh xảo. Mỗi chi tiết nhỏ đều là một tác phẩm nghệ thuật đặc sắc ấn tượng, thể hiện đặc trưng của một công trình văn hóa tâm linh có ý nghĩa đối với người theo đạo Công Giáo.
Qua đề tài nghiên cứu những đặc điểm và giá trị của Nhà thờ Sở Kiện để làm tài liệu góp phần định hướng bảo tồn thích ứng. Vì vậy, việc nghiên cứu đề tài “Đặc điểm và giá trị kiến trúc nhà thờ Sở Kiện” là rất cần thiết và cấp bách.
2. Phương pháp nghiên cứu
- Phương pháp sưu tầm và khảo cứu dữ liệu;
- Phương pháp điều tra khảo sát và đánh giá hiện trạng;
- Phương pháp phân tích tổng hợp tài liệu;
- Phương pháp so sánh;
- Phương pháp chuyên gia;
- Cách tiếp cận: Tiếp cận hệ thống, tiếp cận lịch sử, tiếp cận liên ngành.
- Kỹ thuật sử dụng: Ghi chép bằng văn bản, bản vẽ, chụp ảnh công trình Nhà thờ.
3. Kết quả nghiên cứu
3.1. Đặc điểm kiến trúc Nhà thờ Sở Kiện
3.1.1. Đặc điểm tổng thể Nhà thờ Sở Kiện
Nhà thờ Sở Kiện nằm trong một quần thể công trình có quy mô khá lớn, hướng chính nhà thờ là Tây Bắc – hướng ra sông Đáy. Quần thể được xây dựng ở trung tâm khu dân cư, có khuôn viên rộng rãi, tầm nhìn đẹp. Sở Kiện là công trình khác biệt có khuôn viên được quy hoạch và xây dựng theo kiểu quần thể Nhà thờ Duomo của Ý ở Việt Nam. Tổng thể khuôn viên với nhiều tòa nhà thiết kế theo phong cách kiến trúc Gothic và Roman kết hợp với kiến trúc truyền thống Việt Nam gồm nhà thờ chính, tòa giám mục, chủng viện và nhiều công trình chức năng khác. Kiến trúc nhà thờ dễ nhận diện trong tổng thể kiến trúc và tương tự như đình chùa là rất gần gũi, gắn bó với thiên nhiên, làng xóm và người dân Việt Nam, hòa hợp với cảnh sắc chung của địa phương, hòa hợp với văn hóa, có sự thích ứng. Công trình không quá cao to so với các công trình xung quanh, mà vẫn nổi bật, là điểm nhấn nhưng vẫn tạo được sự ăn nhập với xung quanh như kiến trúc cổ truyền Việt Nam về tổ chức quy hoạch tổng thể. Sự vận dụng sáng tạo này trong xây dựng nhà thờ công giáo đã tạo nên những công trình kiến trúc thể hiện sự kết hợp Âu – Á độc đáo.
3.1.2. Đặc điểm kiến trúc nhà thờ Sở Kiện
* Đặc điểm mặt bằng
Mặt bằng Nhà thờ dạng hình chữ nhật có tổng kích thước chiều rộng tim tường 28m80 và tổng chiều dài tim tường 62m20, kết hợp với hình chuôi vồ (phần bàn thờ và phòng mặc áo) gồm 5 phần: Sảnh đón – sân chầu, gác chuông, không gian dự lễ – không gian chính, Cung thánh và phòng mặc áo – phục vụ, kỹ thuật.
Nhà thờ có 5 lòng với 4 hàng cột (hai hàng cột giữa mỗi bên 7 cột, hai hàng cột ngoài mỗi bên có 11 cột, lòng giữa rộng 8m40; tiếp đến hai lòng có kích thước mỗi lòng rộng 6m60; hai lòng ngoài cùng mỗi lòng rộng 3m90), riêng lòng gác chuông có tổng kích thước 30m60. Bao gồm có 9 gian: Gian gác chuông dài 6m60; sáu gian mỗi gian dài 6m30; tiếp đến gian cung thánh dài 6m60; một phần gian bàn thờ và phòng mặc áo vát cạnh (nhỏ dần về gian mặc áo) có chiều dài 11m20.
Kết thúc không gian chính từ ngoài dẫn vào là gian cung thánh với bàn thờ được làm bằng gỗ. Một hậu cung hình vát cạnh nằm ở cuối nhà thờ và là nơi các linh mục mặc áo trước khi dâng lễ, phòng kỹ thuật và là nơi để những người phục vụ lễ.
Nhìn chung, mặt bằng Nhà thờ Sở Kiện có đặc điểm sau:
- Mặt bằng là Basilica La Mã điển hình như sân trước, tiền sảnh, đại sảnh, hai gian phụ ở mỗi bên của đại sảnh, bệ cao nối dài qua hai bên hông để tạo thành nhánh của cây thánh giá, một tiền sảnh ở lối vào:
- Một đại sảnh cao ba tầng và được kết bằng phần tường vát theo mái;
- Một bệ cao và rộng để có đủ chỗ cho bàn thờ và số lượng tu sĩ đông đảo. Diện tích của bệ này được mở rộng thêm ra hai bên hông thánh đường để có thêm chỗ cho các sinh hoạt hành lễ, do đó tạo nên nhánh ngắn của cây Thánh giá La-tinh trên mặt bằng mái.
- Mặt bằng đã kết hợp với kiến trúc truyền thống Việt như có hình dáng của mặt bằng Đình làng và phòng mặc áo vát cạnh. Tổ chức mặt bằng của nhà thờ không khác nhiều so với tổ chức mặt bằng các ngôi Đình dọc vùng đồng bằng Bắc Bộ.
* Đặc điểm mặt đứng
Mặt đứng chính nhà thờ với bố cục mặt đứng đăng đối chia làm 3 phần. Hai bên của nhà thờ là hai tháp chuông cao vút lên, ở giữa là khối thấp hơn được kết thúc bằng đỉnh tường hình tam giác với cây thánh giá để tạo điểm nhấn, hai tháp chuông tương phản với diện tường giữa. Phía sảnh nhà thờ, có một cửa đi lớn ở trung tâm, bốn cửa nhỏ dần về hai bên tháp, điểm xuyết bằng kính màu tạo sự linh thiêng, huyền ảo, yên bình và vẻ trang nghiêm trầm mặc.
Các cửa đi và toàn bộ các cửa sổ đều cuốn nhọn theo kiến trúc Gothic.
Hai mặt đứng bên nổi bật với cặp 2 cửa sổ mỗi gian theo hình thức cuốn nhọn, tạo thành nhịp điệu và kết thúc là tường hình tam giác không vát thẳng mà giật cấp, trên các đỉnh này có chi tiết kiến trúc hình cách điệu từ cây tre, chim phượng. Trên các đỉnh tam giác đều có biểu tượng thánh giá nhỏ màu trắng. Khi quan sát từ bên ngoài có thể thấy tầng 1 được nới cao và một tầng mái thượng trên cùng với rất nhiều lỗ thông gió xen lẫn nhau, giữa màu hồng của tường và màu trắng của các gờ, phào và họa tiết trang trí.
Tiếp đến là cánh Thánh giá “ảo” tạo điểm nhấn (Độ cao mái chính và mái phụ chênh nhau) và cân bằng động với Tháp chuông. Ở đây tạo những cửa, vách kính màu tạo ánh sáng trực tiếp vào không gian bàn thờ phụ. Kết thúc là diện tường phía sau nhà thờ xây cao hơn đáy mái thượng có tác dụng như “vách cứng”. Diện tường này tạo những cửa, vách kính màu tạo ánh sáng trực tiếp vào không gian bàn thờ chính. Phần tường đặc còn lại xẻ rãnh hình quả trám để tránh sự “thô” và tinh tế hơn.
Kiến trúc mặt đứng của nhà thờ nổi bật của sự kết hợp này chính là loại hình công trình nhà thờ vận dụng kết cấu chính là bộ khung gỗ truyền thống (chồng diêm), mái lợp ngói với hình thức mặt đứng và trang trí theo thức Châu Âu và truyền thống Việt Nam. Mặt đứng phía Tây (mặt chính) của kiến trúc nhà thờ Gothic tuân theo những chế định nhất định, từ dưới lên trên được chia làm ba phần: Phần dưới cùng là cửa, thường có ba hốc cửa rất sâu phần giữa ở chính giữa cửa sổ tròn to bằng kính màu, phần trên cùng là diện tường vát cạnh và hai tháp chuông.
* Đặc điểm không gian
Không gian nhà thờ gồm có 3 phần chính: Gác chuông, không gian dự lễ, Cung thánh và phòng mặc áo – phục vụ, kỹ thuật. Không gian nhà thờ có 5 lòng: Lòng chính ở giữa có mái vòm cao nhất với kích thước 17m90, tiếp đến các lòng có kích thước giảm dần về hai bên. Nền cung thánh lòng chính cao 0m45m, lòng tiếp theo + lòng ngoài cùng cao 0m30. Không gian phòng mặc áo gồm 2 tầng được làm bằng gỗ.
Một điểm khác biệt so với các nhà thờ khác ở Việt Nam là phần ở gian giáp cung thánh vòm cuốn thấp, trên vòm này là mảng tường đặc được trổ 5 ô thoáng nhỏ, thấp dần về hai bên, các ô thoáng được gắn chi tiết hoa văn màu vàng.
Khi quan sát mặt cắt ngang Nhà thờ Sở Kiện, thấy các chi tiết gợi hình ảnh với kiến trúc truyền thống Việt Nam như: Đình làng, Chùa, nhà dân gian truyền thống… Cụ thể Nhà thờ có năm lòng bốn hàng cột. Chiều cao phần mái lớn thường chiếm 2/3 mặt đứng công trình – tỉ lệ giữa lòng trong và chiều cao của Nhà thờ, cho nên nhà thờ thấp hơn phương Tây, sự hài hoà của công trình với các công trình lân cận, khí hậu, cảnh quan thiên nhiên bản địa và nhân trắc học của người Việt đã tạo ra được ấn tượng về một công trình Thiên Chúa giáo Việt Nam. Và kiến trúc Tháp chuông gợi cách điệu từ cây tre Việt hay từ Bảo tháp của Chùa.
* Đặc điểm cấu trúc, vật liệu
Theo một số tài liệu và điều tra hồi cố và khảo cứu dữ liệu cho rằng:
- Nhà thờ được xây trên một cái Đầm, móng đóng cọc tre và rải phiến gỗ Lim lát ngang dọc rồi đổ cát để đông đặc các mạch và lấy đá phiến lại xếp rồi đến xây gạch đất nung, vữa xây bằng vôi trộn với nhựa cây song rớt thêm muối mật.
- Nhà thờ có kết cấu bằng tường xây gạch chịu lực có độ dày từ 0,44m đến 0,66m, chân móng dùng gạch 330x200x50, nền nhà thờ trước đây lát bằng gạch đất nung già. Mái lợp ngói hệ kết cấu bằng gỗ Lim. Chân cột trong nhà được ốp gỗ cao 1,2m. Các cuốn Gothic được đóng hộp khuôn bằng gỗ, sau đó xây gạch với vữa vôi. Các dầm, giằng tường được làm bằng các phiến gỗ Lim, cho nên dẻo, chịu được mối mọt, khóa với nhau bằng mộng gỗ. Đặc biệt, công trình không có kết cấu BTCT hay thép. Trần và hệ kết cấu đỡ trần bằng gỗ. Gác đàn hệ kết cấu Cột, dầm bằng gỗ giật hai cấp ở giữa hai gác chuông và ở gian đầu tiên, nền gác đàn lát gỗ.
- Để kết nối không gian theo phương đứng công trình có 6 cầu thang: 2 thang lên gác chuông, 2 thang lên gác đàn và 2 thang lên tầng kỹ thuật của bàn thờ. Cầu thang, vách ngăn và cửa lên gác Đàn được làm hoàn toàn bằng gỗ Lim rất tinh xảo.
- Các bộ cửa: Khung xương cửa được làm bằng gỗ Táu, Lim. Ván bưng (Pa nô) bằng gỗ dổi. Các gỗ này thuộc nhóm “Tứ thiết”.
- Nội thất Nhà thờ được trang trí theo tinh thần Gothic nhưng một số chi tiết trang trí cầu kỳ, lộng lẫy theo kiểu Việt Nam cũng được đưa vào. Đặc biệt khu vực cung thánh, bàn thờ và vách quanh bàn thờ và tòa giảng trang trí bằng gỗ chạm trổ tinh xảo, rất tỉ mỉ, sơn son, thếp vàng lộng lẫy, trang hoàng, với những sắc màu ảo diệu, rất tinh vi độc đáo theo phong cách truyền thống Việt Nam. Phần cung thánh được bao phủ bởi các cửa chính, hội tụ luồng ánh sáng tự nhiên với bộ ba cửa kính màu ở bên trên mái vòm làm nổi bật tượng thánh mẫu và bàn thờ.
* Đặc điểm mô típ – hoa văn trang trí
Nhà thờ được xây dựng theo kiến trúc vòm cao vút cổ điển phương Tây từ trần đến cửa. Giống như hầu hết các kiến trúc nhà thờ ở Tây phương, nhà thờ này cũng có các cửa hình gọng vó, ô cửa kính màu vẽ các Thánh hoặc các sự kiện trong Kinh thánh.
Các cửa đi bằng pa nô gỗ, điểm xuyết qua một số vị trí bằng tranh kính. Các cửa sổ được làm bằng gỗ kính có hoa sắt nghệ thuật hình Thánh giá ở mặt tiếp giáp với ngoài. Phần mặt trước có các cửa sổ hoa hồng đặc trưng của kiến trúc Gothic và cũng là nét hấp dẫn bậc nhất của loại kiến trúc này, vì chúng có dáng dấp như những bông hoa khổng lồ đang nở. Các cửa ở trên cao của tháp chuông là các chớp gỗ.
Không gian bên ngoài và bên trong Nhà thờ Sở Kiện có nhiều tượng Đức mẹ và các Thánh.
Các phù điêu được trang trí có thể thấy nhiều cả ở không gian bên ngoài và bên trong nội thất, được đắp nổi theo kiến trúc Gothic và các họa tiết mô phỏng các họa tiết Việt cổ. Việc khai thác họa tiết trang trí đường nét mái vòm với những đường cong kết hợp đường thẳng liên tưởng tới hình ngọn lửa, hình búp măng, hình ngôi sao, hình gân lá. Họa tiết trang trí ở trên kiến trúc mặt đứng, mái, các cửa, lan can (tường hoa) đậm chất Gothic và Việt, tính cách điệu cao, tạo hình đẹp, phù hợp với vai trò là họa tiết trang trí.
Nhà thờ Sở Kiện sử dụng các hình tượng thuần túy mang tính trang trí như hình: Hoa lá, hình kỷ hà, chim phượng… và các biểu tượng linh thiêng như: Hình vân xoắn, gân lá, chữ thập, mặt nguyệt, đại tự, vân mây uốn lượn tinh tế…). Cụ thể:
a. Họa tiết trang trí hình ngôi sao
Hình ngôi sao ở đây được nhắc đến đó chính là hình được ghép bởi năm hình tam giác đều. Hình ngôi sao được sắp xếp bởi các yếu tố tạo hình như đường nét, màu sắc, hình mảng, đậm nhạt theo các nguyên tắc trang trí để tạo nên một bố cục hợp lí.
b. Hình ngọn lửa
Trong truyền thống Việt Nam, họa tiết trang trí hình ngọn lửa xung quanh đồ gốm sứ như bát, đĩa, lọ hoa, liễn, thạp, ấm chén… trên những văn tự, bia đá, kiến trúc chùa chiền, lăng tẩm…
Đối với mỗi mục đích trang trí khác nhau, hình ngọn lửa cũng có những kích thước và chiều hướng khác nhau. Ở đây Nhà thờ Sở Kiện đã được sử dụng họa tiết hình này.
c.Họa tiết trang trí hình gân lá
Hoa văn họa tiết trang trí là những nét tinh hoa của văn hóa nghệ thuật Việt Nam. Đó chính là những văn tự bằng đường nét, hình ảnh phản ánh một phần lịch sử, văn hóa, tư tưởng của con người sống trong thời đại ấy. Đặc biệt, trang trí các chi tiết kiến trúc chính là điểm nhấn, là phần then chốt đem đến cho Nhà thờ Sở Kiện diện mạo mới.
* Đặc điểm thích ứng với điều kiện khí hậu
Hệ trần hình cung cao theo kiến trúc Gothic, được thiết kế để tạo sự tập trung và khuếch đại (tiêu âm) âm thanh cho cả nhà thờ, bốn gian hai bên có nhiệm vụ điều tiết nhiệt độ đưa gió từ các hồ nước phía sau nhà thờ (Hướng Nam và Đông Nam) vào bên trong, tạo sự đối lưu giữa các luồng khí, dồn luồng khí nóng vào gian giữa và thoát khí qua các lỗ thông gió trên cao.
Nhìn chung, Nhà thờ Sở Kiện được thiết kế theo phong cách Gothic Châu Âu, với sự ảnh hưởng của Nhà thờ Đức Bà Paris tại Pháp, với bức tường xây cao, có mái vòm và nhiều cửa sổ, với những mái vòm uốn cong, rộng, hướng lên bầu trời, nhưng đã được biến thể và giản lược, có sự giao thoa với phương Ðông thể hiện kết thúc là tường hình tam giác không vát thẳng mà giật cấp, trên các đỉnh này có chi tiết kiến trúc hình cách điệu từ cây tre, chim phượng… Và giữa văn hóa Thiên chúa giáo và Phật giáo, công trình này không có cuốn bay, Cột nước điêu khắc… Do đó, nó là sản phẩm của sự giao lưu văn hoá Đông Tây. Nhà thờ này được đánh giá là huy hoàng nhất tại Đông
Dương lúc bấy giờ.
3.2. Giá trị kiến trúc của nhà thờ Sở Kiện
3.2.1. Bảng so sánh sự khác biệt Nhà thờ với các Nhà thờ lớn Hà Nội, Nhà thờ Đức Bà Sài Gòn và Nhà thờ Bùi chu
3.2.2. Đánh giá giá trị kiến trúc Nhà thờ Sở Kiện
3.2.1. Giá trị lịch sử – văn hóa
Nhà thờ Sở Kiện là một nhân chứng lịch sử quan trọng của đạo Công giáo ở Việt Nam nói chung. Nơi đây đã ghi dấu là tổng giáo phận Đàng ngoài, các thánh Tử đạo và chứng tích chiến tranh thời kỳ chống Pháp. Từ năm 2010 đến nay Nhà thờ Sở Kiện là vương cung thánh đường… Công trình có sự giao thoa Pháp-Việt, văn hóa Đông –Tây, với quy hoạch tổng thể, mặt bằng, đan xen cách tổ chức, các chi tiết kiến trúc trong và ngoài nhà, nội thất phương Đông kết hợp văn hóa của Việt Nam. Nhưng điểm nổi bật của ngôi Thánh đường này là nét tạo hình rất quen thuộc, gần gũi với kiến trúc truyền thống Việt Nam hơn là kiến trúc thường gặp ở phương Tây.
3.2.2. Giá trị nghệ thuật kiến trúc
Nghệ thuật kiến trúc Nhà thờ Sở Kiện mang đậm kiến trúc Gothic Châu Âu kết hợp với kiến trúc truyền thống Việt Nam. Mặt bằng, không gian kiến trúc Nhà thờ Sở Kiện rất gần gũi với không gian kiến trúc ngôi đình làng Việt Nam truyền thống kết hợp với mặt bằng của một Basilica với gian “chính” và hai gian “phụ“ được tổ chức suốt theo chiều dọc ngôi nhà. Trong khi ở một ngôi đình làng truyền thống, lối vào thường theo chiều ngang, tức là từ cạnh dài nhà, thì việc tạo lối vào chính theo chiều dọc nhà là một sự tiếp nhận và biến đổi khá mạnh bạo, có tính chất cách tân.
Sự dàn trải theo phương ngang của kiến trúc các đình, chùa truyền thống ở Việt Nam tuy trái với những mô thức của nhà thờ phương Tây – thường chú ý đến việc nhấn mạnh không gian kiến trúc theo chiều sâu để thu hút tín đồ về phía bàn thờ Chúa ở hướng Đông. Nhà thờ phương Tây vút lên theo trục tung Y, thì nhà thờ Sở Kiện lại dàn trải theo trục hoành X.
Công trình có chiều rộng, chiều cao và chiều dài hài hòa cân đối về tỉ lệ, tạo thành một tác phẩm có hình khối đẹp, đặc trưng là điểm nhấn kiến trúc của khu vực nói riêng và đặc trưng của kiến trúc nhà thờ ở Việt Nam nói chung. Mặt trước ngoài nhà có kiến trúc hai tháp đăng đối tạo cho công trình uy nghiêm, trang trọng và vững chãi. Ở hai mặt đứng bên nổi bật có 6 gian, hai bên có 12 gian tượng trưng cho 12 Thánh tông đồ, 6 gian này tạo thành nhịp điệu. Các gian có cặp 2 cửa và kết thúc là tường hình tam giác giật cấp, trên các đỉnh này có chi tiết kiến trúc hình cách điệu từ cây tre, chim phượng và đỉnh trụ của kiến trúc truyền thống Đình chùa, nhưng ở đây là hình nụ Hồng là biểu tượng trong đạo Thiên chúa và hình tượng mũ Triều thiên của Đức Mẹ.
Nhà thờ có bố cục mặt bằng rõ ràng, mạch lạc và tổ chức không gian chặt chẽ, hợp lý có tính đến yếu tố khí hậu như: Tường dày, hệ cột như lam đứng che nắng, các phào chỉ, các ô gothic âm tường,..để hạn chế và giảm bớt các bức xạ mặt trời, nhưng vẫn đảm bảo đón ánh sáng vào bên trong nhà thờ. Hai mặt bên trải dài hướng Nam ghé Tây và hướng Bắc ghé Đông để đón gió mát mùa hè.
3.2.3. Giá trị nghệ thuật điêu khắc, trang trí
Nhà thờ Sở Kiện với phong cách kiến trúc Gothic đã mang trong mình nhiều đặc trưng riêng biệt về: Vòm nhọn, ô cửa kính màu, cửa sổ hoa hồng, vòm có gân,…Với phong cách kiến trúc truyền thống Việt Nam là các chi tiết hoa lá, cây, chim phượng, sơn son thếp vàng,..Vì thế với những nét chạm khắc tinh tế, chân thực mà kiến trúc nhà thờ Sở Kiện đem lại, nó đã nhanh chóng trở thành một đặc trưng riêng biệt.
Thông qua việc tạo ra các cửa sổ kính màu, hoa hồng và trò chơi màu sắc nổi bật, nó đã được biến thành một không gian phi thực tế và mang tính biểu tượng. Khi ánh sáng mặt trời chiếu qua các lớp kính tạo ra một lớp ánh sáng huyền ảo, có được hiệu ứng quang học hoàn toàn khác thường, gợi không khí huyền bí linh thiêng trong nhà thờ. Điêu khắc nhà thờ Sở Kiện là bức tượng Đức mẹ mặt trước, tượng Đức Mẹ ban ơn, 6 tượng trên bàn thờ và hai bức tượng Thánh tử đạo quê hương được làm bằng gỗ mít ở bàn thờ phụ.
4. Kết luận và khuyến nghị
Nhà thờ Sở Kiện là công trình gắn bó với đạo Công giáo Việt Nam ở thời điểm đầu của thuộc địa Pháp, là nơi được đặt làm tổng giáo phận Đàng ngoài đầu tiên ở miền Bắc. Vì vậy, công trình mang ý nghĩa, giá trị quan trọng trong lịch sử của đạo Công giáo ở Việt Nam và mang ý nghĩa văn hóa, xã hội rất lớn. Ngoài ra, đây còn là một công trình kiến trúc đẹp, bề thế, hài hòa, độc đáo và còn được bảo tồn gần như nguyên trạng. Tuy nhiên, các không gian đã được thay đổi nhỏ theo từng thời kỳ và chức năng sử dụng của công trình, còn do công trình bị xuống cấp, vật liệu thay thế không có hoặc không phù hợp, kinh phí còn khó khăn, hạn chế.
Đối với mặt đứng công trình vẫn giữ được nguyên hình thức kiến trúc gốc ban đầu, đây là yếu tố quan trọng về đặc điểm hình thức kiến trúc và chỉ tiết nghệ thuật trang trí để lưu trữ làm tư liệu phục dựng các chi tiết sau này.
Đề xuất một số định hướng phát huy giá trị của Nhà thờ Sở Kiện
- Bảo tồn cùng với việc duy trì các giá trị lịch sử, văn hóa, không gian cảnh quan, mối liên hệ với các công trình lân cận trong khu vực.
- Mặt bằng quy hoạch tổng thể của quần thể Nhà thờ đã có từ gần 150 năm trước, về lâu về dài cần có quy hoạch định hướng để khai thác, sử dụng hiệu quả và hợp lý hơn. Thống nhất với các cơ quan quản lý nhà nước, các chuyên gia trong việc giữ lại các hạng mục nhỏ đã xây dựng để thích ứng sử dụng hoặc nâng cấp xây mới các hạng mục trong quy hoạch để đảm bảo tính bền vững và phù hợp với cảnh quan chung.
- Xác định ranh giới hoặc khuôn viên khu vực có giá trị để bảo tồn.
- Về công năng sử dụng: Bố trí công năng theo hướng giá trị nguyên gốc và phù hợp với chức năng sử dụng hiện nay và cần bổ sung các không gian như khu trưng bày để lưu giữ, trưng bày các tư liệu, hiện vật phục vụ người dân trong giáo xứ, khu vực và khách tham quan, hành hương tìm hiểu về công trình, lịch sử các sự kiện quan trọng diễn ra ở đây.
- Về chi tiết cấu tạo và nghệ thuật kiến trúc: Công trình cần được lên kế hoạch định kỳ tu bổ, ghi lại các chi tiết cần sửa chữa và chọn cách bảo trì bảo dưỡng cho hợp lý. Nghiên cứu kỹ và có các giải pháp thay thế vật liệu phù hợp và đảm bảo tối đa giống yếu tố nguyên gốc.
- Về phát huy giá trị sử dụng: Khuyến khích giáo dân và người dân được tìm hiểu, tiếp cận công trình để nâng cao ý thức về việc giữ gìn và bảo tồn công trình.
THS.KTS Nguyễn Văn Vũ
Công ty CP Kiến trúc Thân Thiện
TS.KTS Nguyễn Việt Huy
Trường Đại học Xây dựng Hà Nội
(Bài đăng trên Tạp chí Kiến trúc số 05-2025)
Tài liệu tham khảo
1. Trần Quốc Bảo, Nguyễn Văn Đỉnh, Nguyễn Thanh Mai, Hồ Nam (2022): “Kiến trúc & Quy hoạch Hà Nội” – NXB Xây dựng,
2. Hoàng Đạo Cương (2020): “Kiến trúc nhà thờ Công giáo Việt Nam qua tư liệu Viện bảo tồn di tích tập 1” – NXB Văn hóa Dân tộc.
3. Nguyễn Nghị (2004): “Kiến trúc nhà thờ Công giáo ở Việt Nam, kiến trúc – lịch sử” – NXB tổng hợp TP. HCM.
4. Vương cung Thánh đường Sở Kiện: https ://vietnam.vnanet.vn;
5.Vương cung Thánh đường Sở Kiện đẹp như châu Âu ở Hà Nam: https://www.coffeetravel.com.vn;
6. Tổng giáo phận Hà nội nhà thờ giáo xứ Sở Kiện: https ://www.giaoxugiaohovietnam.com;
7. Tìm hiểu kiến trúc Gothic-Kiến trúc nhà thờ công giáo: https://nhathoconggiao.com;
8. Kiến trúc công giáo (2): https://tgpsaigon.net;
9. Nâng cao chất lượng bài học trang trí chuyên nghành thiết kế thời trang qua nghiên cứu họa tiết trang trí kiến trúc nhà thờ lớn – Hà Nội: https ://spnttw.edu.vn;
10. Nhà thờ Lớn Hà Nội: https ://www.tapchikientruc.com.vn;
11. Nhà thờ Đức Bà – Nét kiến trúc độc đáo: https://www.tapchikientruc.com.vn;
12. Vương cung Thánh đường Sở Kiện (bài 1): https://danviet.vn;
13. Vương cung Thánh đường như châu Âu ngay gần Hà nội: https ://zingnews.vn;
14. Không gian kiến trúc nhà thờ: https://www.tonggiaophanhanoi.org;
15. Kiến trúc Gothic: Khái niệm, lịch sử, đặc điểm và công trình nổi bật: https://akisa.vn;
16. Nhà thờ giáo xứ Sở Kiện: https://nhathoconggiao.com;
17. Nhà thờ Kẻ Sở: https://nhathoconggiaovietnam.com;
18. Tham quan nhà thờ nổi tiếng Milan duomo: https://baongoctravel.com
18. Hanoi 1900-Nhà thờ Kẻ Sở, nay là nhà thờ Sở Kiện: https://www.flickr .com;
19. Vương cung thánh đường Sở Kiện: https://vi.wikipedia.org;
20. Nhà thờ Kẻ Sở: https://vietlandmarks.com;
21. Cảnh tựa trời Âu trong vương cung Thánh đường 140 tuổi ở Hà Nam: https://ngoisao.vnexpress.net;
22. Vương cung thánh đường Sở Kiện: https://www. asean traveller.net
23. Vương cung thánh đường Sở Kiện – một góc trời Âu mini ngay Hà Nam: https://gody.vn;
24. Nhà thờ chính tòa Bùi Chu: https://vi.wikipedia.org;
25. Vẻ đẹp độc đáo của nhà thờ Bùi Chu: https://vovword.vn;
26. Nhà thờ Bùi Chu thuở bình minh: https://tgpsaigon.net;
27. Dấu ấn 138 năm Nhà thờ Đức Bà với Sài Gòn: https://vnexpress.net
28. Khám phá nhà thờ Đức Bà: Kiệt tác kiến trúc gần 140 năm tuổi của đô thị Sài Gòn: https://disantrangan.vn;
29. Thuyết minh Nhà thờ Đức Bà – Kiến trúc độc đáo giữa lòng Sài Gòn: https://sacotravel.com;
30. Nhà thờ Đức Bà – Vương cung Thánh đường Việt Nam tại Sài Gòn: https://dulich3mien.vn;
31. Nhà thờ Kẻ Sở – Catholic;
32. Bảo vệ nhà thờ cổ: https://nguoidothi.net.vn;
33. Nhà thờ chính tòa Milano: https://vi.wikipedia.org;
34. Tìm hiểu về Gothic, kiến trúc Gothic, nghệ thuật Gothic: https://kinhcuongluchanoi.com.vn;
35. Kiến trúc Gothic: Khái niệm, lịch sử, đặc điểm và công trình nổi bật: https://akisa.vn;
36. Nét kiến trúc độc đáo của Nhà thờ Đức Bà Sài Gòn: https://xaydungkienan.comhttps://vi.wikipedia.org;
37. Nhà thờ Bùi Chu được dự kiến xây mới như thế nào?: https://vnexpress.net;
38. Kiến trúc nhà thờ ĐứcBà Paris có gì đặc biệt?: https://bnews.vn;
39. Notre dame dalla Senna crop.jpg: https://vi.wikipedia.org;
40. Khái quát về đạo Công giáo, đạo công giáo ở Việt Nam và trên địa bàn tỉnh Nam Định: http://sonoivu.namdinh.gov.vn;
41. Nhà thờ Đức Bà Paris: Chimviet.free.fr;
42. Vương cung thánh đường Sở Kiện – Nhà thờ lâu đời nhất Hà Nam: https://baoxaydung.com.vn;
43. Nghiên cứu lý luận – Tư tưởng thẩm mỹ của nghệ thuật Gothic: https ://spnttw.edu.vn;
44. Khám phá vương cung thánh đường cổ kính gần Hà Nội: https ://ubdkcgvn.org.vn;