1. Đặt vấn đề
Công trình điểm nhấn cảnh quan là những công trình có vai trò tạo dấu ấn thị giác, định hướng không gian và nâng cao giá trị thẩm mỹ cho cảnh quan của một không gian chức năng. Công trình điểm nhấn cảnh quan đa dạng về hình thức và kiểu dáng, có thể là những công trình kiến trúc bề thế và có độ cao vượt trội, được bố trí tại các vị trí lối vào chính hoặc trung tâm không gian kiến trúc cảnh quan như cổng chào, kiến trúc biểu tượng, cũng có thể là các chòi nghỉ cách điệu hay các tác phẩm nghệ thuật có vị trí đặc biệt trong các không gian cảnh quan đặc thù như trục cảnh quan, vườn hoa, công viên… Công trình điểm nhấn có sức hút cộng đồng trong những hoạt động công cộng và lan tỏa thông điệp, hình ảnh đặc trưng cho khu vực nhất định.
Trong công cuộc xây dựng, phát triển đất nước và hội nhập quốc tế, nhiều phong cách nghệ thuật và thiết kế du nhập vào Việt Nam, tác động mạnh mẽ tới các hoạt động thiết kế và xây dựng, đặc biệt là lĩnh vực kiến trúc cảnh quan. Từ đó, hình thành nhiều không gian kiến trúc cảnh quan mang phong cách quốc tế hay xu hướng nhại cổ từ phương Tây. Hiện tượng này xuất hiện nhiều trong thể loại công trình phát triển các khu đô thị mới và khu vui chơi giải trí. Những xu hướng này thỏa mãn nhu cầu trải nghiệm, vui chơi giải trí của một bộ phận cộng đồng xã hội tại các không gian kiến trúc cảnh quan ngoại lai; đồng thời phần nào tác động tới tư tưởng và triết lý đầu tư của một số chủ đầu tư cũng như quan điểm sáng tác của một số đơn vị tư vấn về kiến trúc cảnh quan tại Việt Nam.
Trong khi đó, Việt Nam là quốc gia có sự giàu có về tài nguyên, đa dạng về điều kiện tự nhiên đã hình thành nên sự phong phú về cảnh quan thiên nhiên. Cùng với đó, 54 dân tộc anh em đã làm nên sự đa dạng văn hóa độc đáo và phong phú cho đất nước. Sự đa dạng được thể hiện qua phong tục, tập quán, ngôn ngữ, trang phục, ẩm thực, kiến trúc, kỹ thuật và các loại hình nghệ thuật của từng dân tộc, hòa quyện và tạo nên một nền văn hóa Việt Nam thống nhất mà đa dạng và có sự gắn bó mật thiết với điều kiện tự nhiên của mỗi vùng miền.
Tính đặc trưng về điều kiện tự nhiên, bản sắc văn hóa đặc thù của mỗi vùng đất chính là những giá trị bản địa sâu sắc, vừa tạo lập sự khác biệt nhưng giàu tính thống nhất và là nguồn cảm hứng quý giá cho ý tưởng thiết kế cảnh quan. Nó trở thành biểu tượng và thậm chí là giá trị nhận diện thương hiệu cho mỗi dự án. Yếu tố này dễ dàng được biểu đạt thông qua các công trình điểm nhấn cảnh quan. Có thể nói, giá trị bản địa là chất xúc tác, nguồn cảm hứng và là yếu tố quan trong tạo hình công trình điểm nhấn cảnh quan, tạo nên tính đặc sắc và là cơ hội tạo lập các công trình mang tính chất độc bản khi khai thác hiệu quả giá trị bản địa của mỗi vùng đất, dân tộc hay cộng đồng cư dân tại mỗi khu vực.
2. Khai thác giá trị bản địa trong tạo hình công trình điểm nhấn cảnh quan
Trong kiến trúc cảnh quan, yếu tố bản địa đề cập đến việc sử dụng các đặc điểm tự nhiên, văn hóa, vật liệu địa phương và kỹ thuật xây dựng truyền thống để đề xuất các giải pháp thiết kế hài hòa với môi trường xung quanh và biểu đạt giá trị văn hóa của khu vực. Yếu tố bản địa trong kiến trúc cảnh quan bao gồm việc tận dụng các đặc điểm tự nhiên như địa hình, khí hậu, thực vật, trình độ kỹ thuật xây dựng và sử dụng vật liệu, các yếu tố văn hóa và lịch sử của một địa phương cụ thể để tạo nên các không gian sống và làm việc độc đáo, phù hợp với môi trường và thể hiện bản sắc văn hóa địa phương.
Khai thác tính bản địa trong thiết kế cảnh quan dựa trên nguyên tắc phát triển bền vững góp phần: 1) Hình thành các công trình cảnh quan không bị “đồng hóa” trong xu hướng toàn cầu hóa (tạo lập bản sắc riêng); 2) Là động lực giúp cộng đồng xã hội dễ dàng cảm nhận sự quen thuộc, gần gũi, tự hào với công trình và giá trị truyền thống (gắn kết cộng đồng); 3) Khai thác hiệu quả các yếu tố vật liệu địa phương và giải pháp xây dựng truyền thống trong điều kiện khoa học kỹ thuật tiên tiến (phù hợp với công nghệ vật liệu và kỹ thuật đương đại); 4) Thích ứng với sự biến đổi khí hậu và điều kiện tự nhiên khu vực (thích ứng môi trường); 5) Gìn giữ và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể (bảo tồn và tiếp nối truyền thống văn hóa).
Các yếu tố bản địa có thể khai thác thuận lợi trong công trình điểm nhấn cảnh quan có thể từ thiên nhiên, gồm: Các yếu tố tự nhiên (cây xanh bản địa, địa hình, thủy văn đặc trưng…), các vật liệu địa phương (tre, gỗ, đá (ong), đất nện, gạch nung thủ công…); cho tới các yếu tố nhân tạo như: Hình thức kiến trúc truyền thống (các hình thức mái, nhà sàn, công trình tôn giáo tín ngưỡng, cổng làng…), biểu tượng văn hóa hay các họa tiết, hoa văn dân gian (cây nêu, hoa văn trên Trống đồng, hoa văn thổ cẩm, họa tiết trang trí hình tượng Rồng, Phượng, Sen…), các câu chuyện và truyền thuyết địa phương (các tích truyện dân gian, nhân vật lịch sử, lễ hội truyền thống…)… Đây là những nguyên liệu, yếu tố cảnh quan vô cùng phong phú, đa dạng và là nguồn cảm hứng bất tận cho thiết kế cảnh quan nói chung và điểm nhấn cảnh quan nói riêng.
Ứng dụng tính bản địa trong tạo hình công trình điểm nhấn cảnh quan đa dạng trong phương pháp tiếp cận không chỉ khai thác và bảo tồn giá trị bản địa hiệu quả mà còn phù hợp với môi trường và lối sống hiện đại. Với sự sáng tạo của các KTS cảnh quan, các thủ pháp khai thác và phát huy giá trị bản địa gần như không có giới hạn, cơ bản gồm: 1) Chuyển hóa hình tượng (chuyển hóa các yếu tố truyền thống thành thành ngôn ngữ tạo hình hiện đại…); 2) Tạo mối liên kết giao thoa giữa cũ và mới (kết hợp giữa vật liệu và kỹ thuật truyền thống với công nghệ và vật liệu mới…); 3) Thiết kế tương tác với cảnh quan tự nhiên (tận dụng đặc trưng của địa hình, cây xanh, mặt nước để tạo lập không gian kiến trúc cảnh quan hài hòa, hạn chế đào đắp và xây dựng hạ tầng kỹ thuật cảnh quan, giảm thiểu chi phí đầu tư xây dựng…); 4) Xây dựng không gian trải nghiệm văn hóa (thiết kế các không gian để người tham gia cảnh quan có thể cảm nhận, tương tác, trải nghiệm và học hỏi về văn hóa bản địa…)…
3. Bài học kinh nghiệm từ dự án thiết kế cảnh quan Khu đô thị Palm Manor, Việt Trì, Phú Thọ
3.1 Cảm hứng thiết kế
Dự án Khu đô thị Palm Manor tọa lạc tại đường Lạc Long Quân, Minh Nông, Việt Trì, Phú Thọ có tổng quy mô diện tích là 56,4 ha với mật độ xây dựng là 23%. Dự án đang tiến hành thi công giai đoạn 1 với quy mô diện tích là 28,4 ha. Dự án tọa lạc tại vùng đất có yếu tố cảnh quan đặc trưng địa hình trung du với đặc trưng cảnh quan rừng Cọ và đồi Chè. Những yếu tố cảnh quan đặc trưng này trở thành nguồn cảm hứng thiết kế cảnh quan và là yếu tố định hình thương hiệu “Palm Manor” của dự án.
Hình ảnh rừng Cọ – đồi Chè trở thành nguồn cảm hứng cho các giải pháp thiết kế cảnh quan của dự án. Chúng được khai thác triệt để từ các cổng vào của khu đô thị, các tuyến đường trục cảnh quan chính, tới quảng trường, công viên và các vườn hoa trong khu đô thị. Hình ảnh cây cọ không chỉ khai thác bởi chính việc sử dụng các loài cây thuộc họ cau dừa, mà còn cả ở các họa tiết hoa văn lát sân, nền quảng trường tới các biểu tượng của dự án. Trong khi đó, đồi chè được hình tượng hóa bởi địa hình cảnh quan trồng Nguyệt quế, chúng không chỉ tái hiện hình ảnh cảnh quan đặc trưng vùng đất mà còn tạo hương thơm nhẹ lan tỏa vào các không gian của khu đô thị. Tại khu vực cổng của khu đô thị, các yếu tố điêu khắc không chỉ trở thành biểu tượng của dự án mà còn là những công trình điểm nhấn cảnh quan có giá trị và giàu tính thẩm mỹ. Tổ hợp cảnh quan tại các cổng ra vào khu đô thị không chỉ góp phần viết nên câu chuyện cảnh quan của vùng đất Việt Trì mà còn chuyển hóa khéo léo những giá trị cảnh quan bản địa đặc trưng vào trong các giải pháp thiết kế cảnh quan cho khu đô thị.
3.2. Khai thác giá trị bản địa trong sự kết hợp hài hòa với vật liệu và công nghệ thi công hiện đại
Bên cạnh sự chuyển hóa ý đồ thiết kế từ các giá trị bản địa trong thiết kế cảnh quan và tạo hình công trình điểm nhấn cảnh quan, những giải pháp khai thác vật liệu truyền thống cần sự kết hợp hài hòa với những vật liệu và biện pháp thi công mới nhằm đảm bảo tính thẩm mỹ và bền vững cho công trình. Thể hiện cách tiếp cận mới của KTS cảnh quan trong việc khai thác thác giá trị bản địa và kết hợp công nghệ mới cho các công trình kiến trúc cảnh quan nói chung, tạo điểm nhấn cảnh quan nói riêng.
Để khai thác và truyền nguồn cảm hứng mãnh liệt cho biểu tượng của dự án, hình thái cây cọ được thiết kế thông qua sự kết hợp giữa chất liệu truyền thống (gốm tráng men màu lá cọ) và inox (đảm bảo tính thẩm mỹ và độ bền cho môi trường ngoài trời). Đây là giải pháp thiết kế sáng tạo, thể hiện sự khéo léo trong việc kết hợp giữa vật liệu truyền thống và hiện đại, giữa kỹ thuật làm gốm truyền thống với giải pháp thi công tiên tiến và có độ chính xác cao. Qua đó, giúp các nghệ nhân gốm tạo lập ra những mảnh gốm có màu men đáp ứng yêu cầu thẩm mỹ và kỹ thuật thi công cơ khí chính xác của những người thợ lành nghề. Nhưng trên tất cả là sự sáng tạo của các KTS trong quá trình sáng tác và thi công, công trình điểm nhấn cảnh quan này không chỉ còn là yếu tố cảnh quan định hướng và tạo cảm xúc về thị giác cho cổng của Khu đô thị Palm Manor mà còn là tác phẩm nghệ thuật ở cả góc độ mỹ thuật và kỹ thuật xây dựng nhằm đảm bảo tính bền vững cho công trình điểm nhấn cảnh quan. Những giải pháp tích hợp này không chỉ góp phần khai thác và phát huy giá trị bản địa, mà còn thiết lập những giá trị bản địa mới, thể hiện tính diễn tiếp, phù hợp với nhu cầu thực tiễn của xã hội cùng sự phát triển của khoa học công nghệ của thời đại.
4. Kết luận
Sự giàu có về tài nguyên thiên nhiên, sự đa dạng về văn hóa truyền thống của 54 dân tộc trên mọi miền của Tổ quốc là những giá trị bản địa vô giá, là nguồn cảm hứng bất tận cho hoạt động sáng tác của KTS cảnh quan. Đồng thời, những giá trị bản địa này là cơ hội để tạo nên những tác phẩm độc đáo, thậm chí là duy nhất cho những công trình cảnh quan nói chung và công trình điểm nhấn cảnh quan nói riêng. Chúng cũng có thể trở thành những yếu tố nhận diện thương hiệu của dự án và tính biểu trưng của khu vực.
Khai thác giá trị bản địa trong tạo hình điểm nhấn cảnh quan không chỉ dừng lại ở sự chuyển hóa các giá trị đó mà còn là giải pháp kết hợp hài hòa giữa kỹ thuật và vật liệu truyền thống với hiện đại. Sự kết hợp giữa truyền thống và hiện đại luôn mở ra những cơ hội và nguồn cảm hứng sáng tạo cho các KTS cảnh quan trong quá trình tư duy sáng tác. Giải pháp này không chỉ giúp công trình cảnh quan trở nên độc đáo, bền vững và có chiều sâu, mà còn góp phần bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc trong bối cảnh biến đổi điều kiện tự nhiên và sự thay đổi của nhu cầu xã hội.
Khai thác giá trị bản địa trong thiết kế cảnh quan nói chung và tạo hình công trình điểm nhấn cảnh quan nói riêng là trách nhiệm của các KTS, chủ đầu tư, nhà quản lý và cộng đồng xã hội trong việc bảo tồn giá trị văn hóa truyền thống; đồng thời, cách tiếp cận này góp phần không nhỏ trong việc thúc đẩy sự phát triển và tạo lập giá trị bản sắc cho nền kiến trúc cảnh quan Việt Nam trong tiến trình hợp tác và hội nhập quốc tế.
TS.KTS. Phạm Anh Tuấn
Trưởng Bộ môn Kiến trúc cảnh quan, Khoa Kiến trúc và Quy hoạch,
Trường ĐH Xây dựng Hà Nội; Chủ tịch Chi hội KTS Cảnh quan Việt Nam
(Bài đăng trên Tạp chí Kiến trúc số 07-2025)
Tài liệu tham khảo
- Công ty Bảo Lâm (2024): Thi công điểm nhấn cảnh quan, thuộc dự án khu đô thị Palm Manor, Việt Trì, Phú Thọ;
- Công ty Mein Garten (2021): Thiết kế cảnh quan, thuộc dự án khu đô thị Palm Manor, Việt Trì, Phú Thọ;
- Lê Tuấn Long (2021): “Tính bản địa – Nguồn cảm hứng vô tận trong thiết kế cảnh quan”, Tạp chí kiến trúc số 7/2021, trang: 28-32.