Làm sao đo chuẩn, chứng nhận đúng?

Gạo Việt xanh phát thải thấp là thành quả quan trọng của đề án 1 triệu héc ta lúa chất lượng cao phát thải thấp vùng Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) của Bộ Nông nghiệp và Môi trường. Ảnh: Tùng Nguyễn

Thiết lập tiêu chí cấp giấy thông hành

Các “mắt xích” trong chuỗi ngành hàng lúa gạo đang đẩy mạnh triển khai các nội dung liên quan của đề án 1 triệu héc ta lúa chất lượng cao phát thải thấp ở vùng ĐBSCL. Tuy nhiên, vấn đề đặt ra, đó là làm sao biết chính xác mức độ triển khai, hiệu quả áp dụng để tham mưu mở rộng/thu hẹp hay cấp “giấy thông hành” sử dụng nhãn hiệu “gạo Việt xanh phát thải thấp”?

Để được xem xét “cấp giấy thông hành” sử dụng nhãn hiệu gạo Việt xanh phát thải thấp, các đơn vị/tổ chức phải đáp ứng hai yêu cầu tiên quyết: tham gia đề án 1 triệu héc ta lúa chất lượng cao phát thải thấp gắn với tăng trưởng xanh vùng ĐBSCL và phải là thành viên của Hiệp hội ngành hàng lúa gạo Việt Nam (Vietrisa). Tính đến thời điểm hiện tại, khoảng 70.000 tấn gạo đã được cấp nhãn hiệu “gạo Việt xanh phát thải thấp” của Vietrisa- đơn vị được giao chủ trì và cấp nhãn hiệu này. Gạo Việt xanh phát thải thấp là thành quả quan trọng của đề án 1 triệu héc ta lúa chất lượng cao phát thải thấp vùng ĐBSCL của Bộ Nông nghiệp và Môi trường.

Ông Bùi Bá Bổng, Chủ tịch Vietrisa đặt câu hỏi: “70.000 tấn gạo này được cấp (nhãn hiệu gạo Việt xanh phát thải thấp) căn cứ vào đâu?” và giải thích, việc cấp giấy chứng nhận căn cứ vào đánh giá/chứng nhận của tổ chức quốc tế. Ông Lê Thanh Tùng, Phó chủ tịch kiêm Tổng thư ký Vietrisa, cho biết đơn vị này cấp nhãn hiệu cho một số doanh nghiệp đạt tiêu chuẩn khi họ tham gia dự án TRVC (dự án chuyển đổi chuỗi giá trị lúa gạo ứng phó biến đổi khí hậu và phát triển bền vững tại ĐBSCL)- là dự án trực thuộc đề án 1 triệu héc ta lúa chất lượng cao. Ông cho biết: “Doanh nghiệp gạo đạt được chứng nhận của các tổ chức quốc tế (Tổ chức phát triển Hà Lan- SNV Việt Nam và một số đối tác) nên mình cấp chứng nhận”. Tuy nhiên, sắp tới Việt Nam sẽ mở rộng để cấp giấy chứng nhận sử dụng nhãn hiệu “gạo Việt xanh phát thải thấp” ở cả cấp độ hợp tác xã và các đơn vị liên quan tham gia chuỗi ngành hàng lúa gạo ở ĐBSCL. Ông Bổng nêu vấn đề: “Quy mô/đối tượng mở rộng, vậy làm sao các tổ chức quốc tế giám định, xác nhận được hết?”.

Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao, phát thải thấp mở hướng bền vững cho ĐBSCL, tăng năng suất, giảm chi phí và phát thải. Tuy nhiên, trong thực tế triển khai Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao, phát thải thấp, nhiều địa phương chỉ báo cáo diện tích tham gia theo mùa vụ, thiếu số liệu chi tiết về mức độ tuân thủ quy trình. Các vùng nguyên liệu được công bố nhưng đến cuối vụ vẫn chưa xác định được số lần rút nước, lượng giống giảm hay các yêu cầu kỹ thuật được thực hiện đầy đủ hay không, khiến việc đánh giá hiệu quả thực chất còn lúng túng. Ông Lê Thanh Tùng, cho biết khi còn là Phó cục trưởng Cục Trồng trọt (nay là Cục trồng trọt và Bảo vệ thực vật), bản thân hay làm báo cáo cho lãnh đạo Bộ và các địa phương, thì câu hỏi được đặt ra, đó là đề án 1 triệu héc ta đã thực hiện được bao nhiêu héc ta, mức độ tuân thủ được bao nhiêu phần trăm? Theo ông, chẳng hạn một địa phương đăng ký 20.000 héc ta vào đề án 1 triệu héc ta, nhưng kết thúc vụ có đạt hay không, đạt ở con số nào…, hoàn toàn không nắm được.

Thành quả bước đầu cho thấy rõ nỗ lực tiên phong của các doanh nghiệp trong đầu tư công nghệ, chuẩn hóa quy trình và đồng hành cùng nông dân nhằm giảm phát thải như: Vinarice, Chơn Chính, A An, Trung An, Agrimex-Kikoku (AKJ) và King Green. Ông Trương Duy Hải, Phó Tổng Giám đốc Công ty Cổ phần Lương thực A An cho biết, A An hoạt động với sứ mệnh trở thành tập đoàn nông nghiệp chuyên sản xuất – kinh doanh lúa gạo chất lượng cao, dựa trên triết lý “Thành công bằng sự tử tế và phụng sự xã hội”. Việc đăng ký sử dụng Nhãn hiệu “Gạo Việt xanh phát thải thấp” và được VIETRISA cấp chứng nhận là một cột mốc quan trọng, khẳng định hướng đi đúng đắn và tầm nhìn dài hạn của thương hiệu A An.

Bộ công cụ đo lường và quản trị bằng dữ liệu

Vùng sản xuất “Gạo Việt xanh phát thải thấp” của Công ty Cổ phần Lương thực A An. Ảnh: Hồng Thắm.

Từ thực trạng nêu trên, Vietrisa, Viện nghiên cứu lúa quốc tế (IRRI) cùng các chuyên gia và đơn vị liên quan đã ban hành bộ công cụ đánh giá, giúp nông dân và doanh nghiệp tuân thủ để được cấp giấy chứng nhận. Đây là công cụ đánh giá ViRiCert được kỳ vọng trở thành “la bàn xanh” giúp giám sát canh tác, minh bạch dữ liệu và tạo nền tảng chứng nhận gạo phát thải thấp cho thị trường quốc tế.

TS. Nguyễn Văn Hùng, Chuyên gia cao cấp của IRRI, cho biết sẽ chấm theo thang điểm (từ 0 đến 3) dựa vào mức độ đạt yêu cầu trong áp dụng công nghệ xanh, phát thải thấp khi thực hành canh tác. Theo đó, nhiều khâu trong quy trình được đánh giá, gồm quản lý nước trước vụ; cơ giới hoá làm đất; sử dụng giống; lượng giống gieo sạ; cơ giới hoá gieo sạ; bón phân; quản lý nước giữa vụ; quản lý dịch hại; thu hoạch và quản lý rơm rạ. Chẳng hạn, với nội dung sử dụng giống: khi sử dụng giống xác nhận cấp 1 được 3 điểm (cao nhất); giống xác nhận cấp 2 được 2 điểm; sử dụng giống không xác nhận được 0 điểm. Còn với quản lý nước giữa vụ: khi rút nước thành công ít nhất 2 lần, mỗi lần ít nhất 3 ngày được 3 điểm; rút nước 1 lần trong ít nhất 3 ngày được 1 điểm; không rút nước giữa vụ được 0 điểm. Về quản lý rơm rạ, thì thu gom rơm ra khỏi đồng ruộng hoặc vùi rơm trong thời hạn trên 30 ngày trước vụ gieo sạ mới được 3 điểm; cày/xới vùi rơm có sử dụng chế phẩm sinh học trên 14 ngày trước khi gieo sạ vụ mới được 2 điểm; đốt rơm là 0 điểm.

Theo ông Hùng, có hai nội dung bắt buộc nông dân phải “vượt ngưỡng”, đó là quản lý nước giữa vụ và quản lý rơm rạ. Điều này có nghĩa, nếu “đốt rơm rạ” hoặc “không rút nước giữa vụ”, thì không được xét cấp sử dụng nhãn hiệu gạo Việt xanh phát thải thấp, dù các tiêu chí khác đạt điểm cao. Số điểm đạt được sẽ dựa vào công thức tính để quy ra tỷ lệ phần trăm đạt của quy trình, chứ không tính bằng tổng số điểm tuyệt đối. Khi đó, nông dân đạt mức 1, tức sản xuất lúa theo hướng xanh, phát thải thấp khi đạt ít nhất 50% điểm của quy trình; đạt mức 2, tức mức đảm bảo tuân thủ quy trình 1 triệu héc ta- là cơ sở để Vietrisa cung cấp nhãn hiệu “gạo Việt xanh phát thải thấp” khi đạt ít nhất 85% điểm của quy trình. Ông Hùng nhấn mạnh: Hiệp hội Ngành hàng lúa gạo có thể cung cấp gạo Việt xanh, phát thải thấp phải đạt ít nhất 85% điểm và phải đảm bảo hai yêu cầu bắt buộc là vượt qua, một là rút nước hai lần giữa vụ, thì mỗi lần ít nhất phải 3 ngày ruộng khô bề mặt và không đốt rơm rạ trên đồng.

Công cụ ViRiCert phát triển dựa trên bốn cơ sở khoa học, giúp đánh giá mức độ tuân thủ quy trình Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao, phát thải thấp và có khả năng tích hợp vào hệ thống giám sát, báo cáo, thẩm định (MRV) của Bộ NN&MT. Ông Tùng của Vietrisa cho rằng công cụ đánh giá sự tuân thủ theo quy trình của đề án 1 triệu héc ta lúa chất lượng cao sẽ là công cụ cho phép địa phương và các bên liên quan có sự đánh giá chi tiết hơn. Ông dẫn chứng: “Chẳng hạn, vụ đông xuân 2025-2026 rút nước giữa vụ đạt 3 lần, nhưng đông xuân năm sau không rút nước được hoặc chỉ rút được 2 lần, thì dựa vào dữ liệu để so sánh các yếu tố vì sao như vậy nhằm tham mưu tốt hơn cho lãnh đạo để khắc phục”. Ông Tùng nhấn mạnh: “Chúng ta không duy ý chí mở rộng mà phải dựa vào kết quả, thì đề xuất mới chính xác và trách nhiệm của người đề xuất cũng đầy đủ dựa trên cơ sở thực tiễn qua công cụ này”.

Ông Cao Thăng Bình, Chuyên gia cao cấp của Ngân hàng Thế giới (WB) gọi công cụ đánh giá sự tuân thủ theo quy trình của đề án 1 triệu héc ta lúa chất lượng cao là “sáng kiến” rất tuyệt vời. Thế nhưng, ông đặt vấn đề, việc ghi chép dựa hoàn toàn vào nông dân, thì làm sao xác định được tính minh bạch. Ông băn khoăn: “Mình có yêu cầu rút nước (rút nước giữa vụ), nhưng làm sao mình tin nông dân viết như vậy là đúng?” và cho rằng, cần có giải pháp quản lý tính minh bạch trong dữ liệu được cung cấp. Ông Tùng của Vietrisa cho biết, đây là công cụ tự đánh giá và tự chịu trách nhiệm về sản phẩm của họ- vốn là xu thế của thế giới. Ông thông tin, với Việt Nam, sẽ có tổ chức độc lập kiểm tra/đánh giá hoặc bí mật kiểm tra sự tuân thủ. “Nếu sai 1-2 lần có thể sẽ có chế tài. Đó là cách chúng tôi xây dựng và muốn tiến tới”, ông cho biết…

Công ty A An cho hay, để được cấp Nhãn hiệu “Gạo Việt xanh phát thải thấp”, sản phẩm gạo của A An phải tuân thủ đầy đủ Quy trình kỹ thuật sản xuất lúa chất lượng cao, phát thải thấp vùng ĐBSCL được ban hành tại Quyết định số 145/QĐ-TT-CLT ngày 27/3/2024 của Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật (Bộ Nông nghiệp và Môi trường). Bên cạnh đó, lượng phát thải khí nhà kính của vùng nguyên liệu liên kết giữa Công ty A An với nông dân và các hợp tác xã phải được kiểm kê, đánh giá bởi tổ chức kiểm định độc lập. Ông Hải cho biết A An định hướng tiếp tục mở rộng diện tích được công nhận trong năm 2025 lên 3.500 ha và đặt mục tiêu tăng lên hơn 5.000 ha trong vụ đông xuân 2025 – 2026.