Áp lực tiêu chuẩn và phép thử quản trị từ thị trường EU
| Chanh leo dẫn đầu về tốc độ tăng trưởng xuất khẩu rau quả sang thị trường EU với tỷ trọng khoảng 25% tổng kim ngạch và tăng trên 100%. |
Liên minh châu Âu (EU) được xem là một trong những thị trường khó tính nhất thế giới đối với nông, lâm, thủy sản nhập khẩu. Các yêu cầu về an toàn thực phẩm, kiểm dịch động thực vật (SPS), dư lượng thuốc bảo vệ thực vật, kháng sinh, phụ gia, ghi nhãn, truy xuất nguồn gốc, môi trường và phúc lợi động vật liên tục được cập nhật, tạo ra áp lực lớn cho các quốc gia xuất khẩu, trong đó có Việt Nam.
Năm 2025, EU tiếp tục gia tăng các biện pháp kiểm soát. Theo kế hoạch, khối này dự kiến tăng 50% số lô hàng được kiểm tra SPS và tăng 33% số cuộc kiểm toán tại các trạm kiểm soát biên giới của các nước thành viên. Song song với đó là việc siết chặt phòng chống gian lận thương mại, gian lận xuất xứ, yêu cầu các đối tác quản lý chặt chẽ luồng hàng hóa với nước thứ ba để bảo đảm tận dụng đúng ưu đãi từ Hiệp định Thương mại tự do Việt Nam – EU (EVFTA).
Trong bối cảnh đó, EU vẫn là thị trường xuất khẩu quan trọng của nông sản Việt. Việt Nam hiện là đối tác thương mại lớn thứ 17 của EU, với thị phần hàng hóa trong tổng nhập khẩu của khối tăng từ 1,8% năm 2023 lên khoảng 2,28% năm 2024. EVFTA bước sang năm thứ năm thực thi từ tháng 8/2025 tiếp tục tạo lợi thế cạnh tranh khi nhiều dòng thuế được đưa về mức 0%.
Thực tế cho thấy, áp lực tiêu chuẩn không làm chậm đà xuất khẩu, mà ngược lại trở thành động lực thúc đẩy tái cấu trúc ngành hàng. Riêng tháng 11/2025, xuất khẩu thủy sản đạt 989,5 triệu USD, tăng 64,6% so với cùng kỳ 2024, đưa kim ngạch lũy kế 11 tháng lên 10,5 tỷ USD, tăng 19%. Với thị trường EU, giá trị xuất khẩu thủy sản vượt 1 tỷ USD, tăng 17,4%, cho thấy nhu cầu hồi phục rõ rệt, đặc biệt ở nhóm thủy sản nuôi trồng, dù thủy sản khai thác vẫn chịu tác động từ cảnh báo IUU.
Ở nhóm lương thực, xuất khẩu gạo tháng 11 đạt 374.288 tấn, tương đương 190,14 triệu USD. Dù giá bình quân giảm nhẹ, Việt Nam vẫn duy trì sản lượng cao với hơn 7,53 triệu tấn trong 11 tháng. Đáng chú ý, Công ty CP Lương thực A AN ký kết hợp tác với AWTC GmbH (Đức) để phân phối độc quyền gạo sạch A AN tại châu Âu, dự kiến 1.000 tấn trong năm 2025 và tăng gấp đôi năm 2026, mở ra hướng đi dài hạn cho thương hiệu gạo Việt tại thị trường cao cấp.
Ngành rau quả tiếp tục là điểm sáng với tốc độ tăng trưởng nhanh nhất tại EU. Chín tháng đầu năm 2025, kim ngạch xuất khẩu đạt khoảng 269 triệu USD, tăng 51,7%, dự kiến cả năm tiệm cận 400 triệu USD – mức cao nhất từ trước đến nay. Chanh leo dẫn đầu về tốc độ tăng trưởng với tỷ trọng khoảng 25% và mức tăng trên 100%, cùng nhiều mặt hàng như dứa, xoài, dừa tăng hai đến ba chữ số. Hà Lan tiếp tục giữ vai trò “cửa ngõ” phân phối lớn nhất, chiếm 35–40% kim ngạch, tiếp theo là Đức và Pháp với nhu cầu ổn định đối với trái cây đông lạnh và chế biến sâu. Những con số này cho thấy, EU không chỉ là thị trường tiêu thụ, mà đang trở thành “bài kiểm tra” toàn diện về năng lực quản trị chuỗi giá trị, từ vùng nguyên liệu đến chế biến và phân phối của nông sản Việt Nam.
Chuyển dịch sang chế biến sâu và xây dựng năng lực tuân thủ bền vững
 |
| Với nền tảng tuân thủ ngày càng cải thiện và sự chủ động từ doanh nghiệp, nông sản Việt đang từng bước chuyển từ tư duy “đi xin thị trường” sang “xây dựng thị trường”. |
Áp lực tiêu chuẩn từ EU đã thúc đẩy một xu hướng rõ nét: chuyển dịch mạnh sang chế biến sâu và xây dựng năng lực tuân thủ bền vững. Thị trường này ngày càng ưu tiên nhập khẩu các sản phẩm có giá trị gia tăng cao như trái cây sấy, đông lạnh, nước ép, thay vì chỉ mua hàng tươi nguyên liệu. Cách tiếp cận mới giúp doanh nghiệp Việt kéo dài thời gian bảo quản, giảm áp lực logistics, tận dụng mùa vụ và nâng giá trị xuất khẩu trên mỗi đơn vị sản phẩm.
Nhiều doanh nghiệp đã chủ động đầu tư mở rộng công suất và nâng cấp chuỗi sản xuất. Tiêu biểu là WestFood với nhà máy chế biến nông sản tại Hậu Giang, diện tích 7 ha, vốn đầu tư 666 tỷ đồng, công suất 30.000 tấn thành phẩm mỗi năm, hiện là nhà máy lớn nhất khu vực Đồng bằng sông Cửu Long. Trong lĩnh vực thủy sản, Công ty CP Thực phẩm Sao Ta (Fimex VN) đẩy mạnh xuất khẩu tôm chế biến, tập trung các dòng sản phẩm Nobashi, tôm tẩm bột, đồng thời mở rộng vùng nuôi đạt chuẩn ASC để đáp ứng yêu cầu truy xuất nguồn gốc và bền vững môi trường.
Một kết quả đáng chú ý phản ánh hiệu quả của quá trình chuyển dịch này là số cảnh báo của EU đối với nông sản, thực phẩm Việt Nam giảm mạnh trong năm 2025. Từ 114 cảnh báo năm 2024, EU chỉ phát đi 60 cảnh báo trong năm 2025, giảm gần 50%. Trao đổi với phóng viên Báo Công Thương, tại hội thảo liên quan đến công tác SPS, TS Ngô Xuân Nam, Phó Giám đốc Văn phòng SPS Việt Nam, cho biết việc giảm cảnh báo không phải là kết quả ngẫu nhiên mà phản ánh nỗ lực kiểm soát chất lượng ngay từ đầu của doanh nghiệp và địa phương. Thay vì chờ “cảnh báo rồi mới xử lý”, doanh nghiệp đã chủ động tiếp cận và điều chỉnh quy trình sản xuất theo tiêu chuẩn thị trường.
Trong 11 tháng năm 2025, Văn phòng SPS Việt Nam đã tổng hợp 968 thông báo SPS của các nước thành viên WTO, trong đó có 578 dự thảo quy định mới và 390 văn bản đã có hiệu lực, liên quan trực tiếp đến an toàn thực phẩm và kiểm dịch động, thực vật. Trên cơ sở đó, 6 sổ tay hướng dẫn thực thi SPS theo từng thị trường và ngành hàng như EU, Australia, thị trường Hồi giáo, thủy sản, rau quả và sản phẩm động vật đã được biên soạn. Bốn hội nghị cấp vùng về cam kết SPS trong EVFTA, UKVFTA, RCEP và VIFTA được tổ chức tại Hưng Yên, An Giang, Đồng Nai và Lâm Đồng nhằm hướng dẫn doanh nghiệp cách đáp ứng tiêu chuẩn mới.
Theo TS Ngô Xuân Nam, mục tiêu không chỉ là giảm số cảnh báo, mà là xây dựng năng lực tuân thủ bền vững để nông sản Việt có thể vào thị trường khó tính một cách ổn định. Bên cạnh đó, nhiều doanh nghiệp đang chuyển hướng tiếp cận EU theo cách mới, thiết lập hiện diện thương mại, kho ngoại quan và hệ thống logistics tại EU để chủ động phân phối và chăm sóc khách hàng, rút ngắn thời gian giao hàng và tối ưu chi phí.
Trong bối cảnh EU tiếp tục kiểm soát chặt dư lượng thuốc bảo vệ thực vật, chống gian lận thương mại và triển khai các yêu cầu về chuyển đổi xanh, quy định chống phá rừng EUDR dù được lùi thời hạn vẫn đòi hỏi đầu tư mạnh cho minh bạch dữ liệu vùng trồng. Với nền tảng tuân thủ ngày càng cải thiện và sự chủ động từ doanh nghiệp, nông sản Việt đang từng bước chuyển từ tư duy “đi xin thị trường” sang “xây dựng thị trường”, khẳng định vị thế bền vững hơn trên bản đồ xuất khẩu toàn cầu.